“[…] en woedend repliceerde ik dat ik geen
godverdomde nikker was en wou haar eruit gooien maar ik gaf haar in plaats
daarvan een mep en greep haar vast dat ze naar adem snakte en hop, verheugd
sloeg ze de benen om mijn nek, ik duwde ‘m naar binnen als een neger, zonder
égards tot in het klokhuis […]”
Dit is een passage uit het boek “Gangreen 1 Black
Venus” van Jef Geeraerts, gepubliceerd in 1968, bekroond met de Driejaarlijkse
Staatsprijs voor Verhalend Proza in 1969 en opgenomen in de Literaire Canon van
KANTL in 2015. De passage kunt u lezen op pagina 16 maar u hoeft niet eens tot
daar te bladeren om obsceen racisme en seksisme tegen te komen. Volgens
sommigen is het een grote literaire zonde om de verteller en de schrijver van
een boek over dezelfde kam te scheren. De schrijfsels van Geeraerts wekken
echter de indruk van autobiografische authenticiteit. Zo kreeg hij gedurende
zijn ambtstermijn in Congo de bijnaam Mambomo
fimbo, wat ‘kleine blanke man die slaat met de zweep’ betekent (Wikipedia,
z.d.). In 2015 overleed Geerarts maar zijn koloniaal verleden werd niet
gecontextualiseerd. In tegendeel, “Gangreen 1” werd op de valreep toegevoegd aan
de literaire canon van KANTL die, zo staat te lezen op de website, een leidraad
is voor leraars (KANTL, z.d.). Dit debacle is een schoolvoorbeeld van hoe wij
in het Vlaams onderwijs omgaan met ons koloniaal verleden. Hoog tijd voor een
grondige dekolonisatie.
Op 1 september 2019
gingen de nieuwe eindtermen voor de eerste graad in. Die eindtermen vervingen
hun 20 jaar oude voorgangers en zullen stelselmatig ingevoerd worden in de drie
graden van het secundair onderwijs. De eindtermen zijn gestoeld op zestien
sleutelcompetenties waaronder de burgerschapscompetentie (Onderwijs Vlaanderen,
z.d.). Die is opgebouwd uit zeven bouwstenen, waarvan de tweede erg interessant
is. Het betreft het omgaan met diversiteit in de samenleving. De leerlingen
moeten constructief kunnen denken en handelen. Ze leren het belang van
kritische reflectie over vooroordelen en ze leren over de mechanismen achter onverdraagzaamheid,
discriminatie en racisme in historisch en actueel perspectief (Klascement,
2019). Merk op dat men hier spreekt over mechanismen. Het lijkt er soms op dat
wij ons idee van racisme geïndividualiseerd hebben. Racisme is niet uitsluitend
Ronny met de Vlaamse leeuw als profielfoto die naarstig reageert op elk
HLN-artikel. Racisme is structureel, racisme dient een doel. Hoe kan je anders
rechtvaardigen dat je honderden, duizenden, miljoenen mensen gaat uitbuiten op
plantages in een land dat je jezelf hebt toegeëigend (Zwijgen Is Geen Optie,
2020)? En daar komen we bij ons pijnlijk plekje: het Belgische koloniaal
verleden. Republiek Congo mag dan wel onafhankelijk zijn, in elk van ons
schuilt nog die koloniaal in zijn witte, katoenen hemd met tropenhelm. Als we
de mechanismen van racisme willen blootleggen, moeten we ook ons denken en ons
curriculum dekoloniseren.
Om het begrip dekolonisatie te definiëren, gebruik ik graag de woorden
van dr. Olivia Rutazibwa (Verhaegen, 2013): “Dekoloniseren is de
zoektocht naar blinde vlekken of mythes in de kennis die we al hebben, en die
ons verhinderen om de werkelijkheid te begrijpen of ons in staat stelt om
ongelijkheid en onderdrukking te aanvaarden of toe te passen.” Wie denkt dat
dekolonisatie stopt bij de lessen geschiedenis en godsdienst, denkt verkeerd.
Hoeveel wetenschappers van kleur kunt u opsommen? Hoeveel schrijvers heeft u
gelezen in het middelbaar die niet wit zijn? Het is niet zo dat deze mensen
niet bestaan. We verzwijgen ze. Dat is een mechanisme dat silencing heet (Rutazibwa, 2011; Verhaegen, 2013). Ikzelf ben
aspirant leerkracht Nederlands en Frans. In het leerplan van Frans staat dat ik
mijn leerlingen moet laten kennismaken met de francofone wereld (VVKSO, 2014),
maar die francofone wereld stopt niet aan de Middellandse Zee. In verschillende
landen van het continent Afrika is Frans een van de officiële landstalen.
Uiteraard komt dat niet zomaar uit de lucht vallen. Men spreekt daar Frans
omdat wij die landen brutaal gekoloniseerd hebben en de Franse taal aan hen
hebben opgedrongen. Maar hoe onbeschoft is het dat wij niet eens geïnteresseerd
zijn in de literatuur die ze produceren in die Franse taal? In verschillende
handboeken Nederlands wordt het Afrikaans behandeld, slechts voor een lesje of
twee maar toch. Er wordt echter geen uitleg gegeven over hoe die taal daar in
hemelsnaam beland is en als we eerlijk zijn, ligt de focus vooral op die gekke
woordjes die ze uitgevonden hebben. Haha, moltrein, haha bromponie! Dwaze
Zuid-Afrikaantjes toch!
Als de Vlaamse scholen echt de mechanismen achter
racisme en discriminatie willen blootleggen, dan volstaat het niet om een keer
per jaar een themaweek rond diversiteit te houden. De directie en de
leerkrachten moeten hun verantwoordelijkheid durven nemen. Dat kan ten eerste
door actief en expliciet de leerlingen te onderwijzen over koloniale en
racistische ideeën en structuren, maar er zijn nog andere dimensies. Als
leerkracht moet je jezelf steeds in vraag stellen. Bekijk de inhoud van de
leerboeken eens grondig . Vaak is hetgeen wat aangeboden wordt zeer
eurocentrisch en etnisch gekleurd. Maak de leerlingen daar bewust van en breid
de lesinhoud uit door meerdere stemmen te integreren. Geef de leerlingen
verhalen, perspectieven en namen die eens niet van witte mensen komen. Laat
leerlingen aan het woord die hun visie kunnen geven vanuit hun cultuur, luister
naar hen maar beschouw hen ook niet als spreekbuis voor de hele gemeenschap.
Het volledige schoolbeleid zou moeten doordrongen zijn van een multiculturele
dynamiek (Banks, 1993).
Misschien vraagt iemand zich wel af waarom dat
allemaal moet. Waarom wordt ons onderwijs een eurocentrische visie verweten, we
wonen toch in Europa? Ja, maar we leven wel in een geglobaliseerde wereld. Als
we iets geleerd hebben uit de pandemie van de laatste maanden, dan is het wel
dat de hele wereld met elkaar in verbinding staat. De diversiteit op de Vlaamse
schoolbanken stijgt. 12,7 % van de Vlamingen tussen 12 en 17 jaar oud heeft een
niet-westerse migratieachtergrond (Vantieghem, 2018). Uit verschillende
onderzoeken blijkt dat haast nergens ter wereld het verschil tussen de
schoolprestaties van leerlingen met en die van leerlingen zonder een
migratieachtergrond zo groot is als hier en dat we die kloof maar niet kleiner
krijgen (Koning Boudewijnstichting, 2014). De “schuld” kan, zoals in de
deficit-modellen, gelegd worden bij de individuele leerling. Binnen die
overtuiging zouden de leerlingen van kleur slechter presteren omdat ze opgroeien
in families die hun onvoldoende waarden, normen en kennis meegeven. Dat denken
is verwant aan het 19e-eeuw “wetenschappelijke” racisme. Wat in ons
onderwijs echter het geval lijkt te zijn, is dat er sprake is van structurele
uitsluiting. Niet de individuele leerling maar wel het onderwijssysteem is
verantwoordelijk voor de uitsluiting van specifieke bevolkingsgroepen. De witte
meerderheid geniet van bepaalde privileges. Het onderwijssysteem lijkt eerlijk,
maar vertrekt vanuit een eenzijdige erkenning van een specifieke geschiedenis
en een specifieke cultuur. Hierdoor wordt het cultureel kapitaal van andere
leerlingen als minderwaardig beschouwd (Agirdag & Ceulemans, 2019).
Binnen het literatuuronderwijs in Vlaanderen en Nederland is het
bijvoorbeeld reeds bewezen dat leerlingen met migratieachtergrond evenveel of
zelfs meer lezen dan hun vrienden met Nederlandse of Vlaamse achtergrond (Ramaut, 1994; Hermans, 2002). Een
derde van de leerlingen met migratieachtergrond kan zich echter minder goed inleven
in boeken met uitsluitend personages met Nederlandse/Vlaamse achtergrond (Hermans, 2008) en het lezen van verhalen
waarin migratie een rol speelt, wordt veel beter gewaardeerd door hen. De
leerlingen zonder migratieroots konden die verhalen ook goed waarderen
(Hermans, 2009). Het finale argument
voor een gedekoloniseerd en multicultureel curriculum is meteen ook het meest
waardevolle: iedereen heeft recht op de waarheid. Die waarheid is nu eenmaal
dat wij een donker, koloniaal verleden hebben, dat racisme een doel dient en
dat de wereld groter is dan onze eigen kerktoren.
Dat dit alles werk en
moeite kost, staat buiten kijf. De Vlaamse leraren zijn immers opgeleid aan
hogescholen en universiteiten die zelf een eurocentrische en koloniale visie
reproduceren. Tenzij een student actief opzoek gaat naar keuzevakken en
extracurriculaire lezingen, komt hij niet in contact met andere culturen
tijdens zijn opleiding. Wij, leraren, zijn het echter verplicht aan onze
leerlingen om beter te doen. Het onderwijs is niet de oorzaak, maar wel een van
de instrumenten waarmee racisme in stand gehouden wordt. Als we ons daar bewust
van worden, kan het onderwijs een verstrekkende rol spelen in het tot stand
komen van een eerlijke maatschappij. Wij, leraren, zijn het verplicht aan onze
leerlingen om die zogenaamde neutraliteit opzij te schuiven. Wie neutraal is en
braaf het handboek volgt, is ontegensprekelijk een handlanger van de geprivilegieerde
groepen (Simons & Masschelein, 2019).
gebruikte literatuur
- Agirdag, O. & Ceulemans, C. (2019). Module 4: Gelijkheid en Vrijheid. In J. Elen & A. Thys (Red.), Leren in maatschappelijk betrokken onderwijs (pp. 131-168). Leuven, België: Universitaire Pers Leuven.
- Banks, J. (1993). Multicultural Education: Development, Dimensions, and Challenges. The Phi Delta Kappan, 75(1), pp. 22-28. Geraadpleegd op 4 juni 2020 van www.jstor.org/stable/20405019
- Geeraerts, J. (1968). Gangreen 1 Black Venus. Brussel, België: A. Manteau n.v.
- Hermans, M. (2002). Cultuur en lezen: Verschillen tussen allochtone en autochtone scholieren in leesgedrag en literatuuronderwijs. In A.M. Raukema & D. Schram (Red.), Lezen en leesgedrag van adolescenten en jongvolwassenen (pp. 155-173). Delf, Nederland: Eburon.
- Hermans, M. (2008). Fictieonderwijs met boeken die van ‘levensbelang’ zijn. In D. Schram (Red.) Lezen in het VMBO (pp. 103-122). Delft, Nederland: Eburon.
- Hermans, A. (2009). Motiverend Literatuuronderwijs Met Eigentijds Literatuur. De Receptie Van Multiculturele Teksten Door Havo- En Vwo-Scholieren. Levende talen tijdschrift, 10 (1), pp. 28–37.
- Jef Geeraerts. (z.d.) in Wikipedia. Geraadpleegd op 4 juni 2020, van https://nl.wikipedia.org/wiki/Jef_Geeraerts
- KANTL. (2015). Dynamische canon van de Nederlandstalige literatuur vanuit Vlaams perspectief. Geraadpleegd van https://literairecanon.be/nl/
- Klascement. (2019, 6 november). Sleutelcompetentie: Burgerschap. Geraadpleegd van https://www.klascement.net/thema/sleutelcompetentie-burgerschap/
- Koning Boudewijnstichting. (2014). Wat PISA ons leert: Naar kwaliteitsscholen voor iedereen? Brussel: Luc Tayart de Borms.
- Onderwijs Vlaanderen (z.d.). Onderwijsdoelen: Algemene uitgangspunten. Geraadpleegd op 4 juni 2020, van https://onderwijsdoelen.be/uitgangspunten/4647
- Ramaut, G. (1994). Leesgewoonten en leesmotivaties van 8- tot 14-jarigen: een vergelijkend onderzoek bij autochtone en allochtone kinderen in Vlaanderen. Spiegel, 12(1), pp. 23-39.
- Rutazibwa, O. [TEDxFlanders]. (2011, 27 september). TEDxFlanders – Olivia U. Rutazibwa – Decoloniser [YouTube]. Geraadpleegd van https://www.youtube.com/watch?v=z0b6wfDGseU
- Simons, M. & Masschelein, J. (2019). Module 3: De maatschappelijke rol en betekenis van onderwijs: benaderingen en toetsstenen. In J. Elen & A. Thys (Red.), Leren in maatchappelijk betrokken onderwijs (pp. 93-129). Leuven, België: Universitaire Pers Leuven.
- Vantieghem, W.(2018). Diversiteitsbarometer Onderwijs Vlaamse Gemeenschap. Geraadpleegd van https://www.unia.be/files/Documenten/Publicaties_docs/Diversiteits_Barometer_Onderwijs_-_Technisch_rapport-_Post_1_Vlaanderen.pdf
- Verhaegen, E. (2013, 21 februari). Naar een dekolonisatie van de Westerse geest: In gesprek met Olivia Rutazibwa. Mo* Magazine. Geraadpleegd van https://www.mo.be/opinie/naar-een-dekolonisatie-van-de-westerse-geest
- VVKSO. (2014). Leerplan secundair onderwijs: Frans derde graad ASO studierichtingen zonder component moderne talen. Geraadpleegd van http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Frans-2014-004.pdf
- Zwijgen Is Geen Optie. (2020, 15 maart). Olivia Rutazibwa: Racisme dient een doel [YouTube]. Geraadpleegd van https://www.youtube.com/watch?v=sJf0tb4QeLQ&t=2467s
